Muziek, de doos van Pandora van het geheugen

Minder hypothetisch dan de relativiteitstheorie van Albert Einstein, heeft het reizen door de tijd aan de hand van muziek zich al bewezen. Iedereen heeft het wel eens meegemaakt: bij het horen van een mooi deuntje van vroeger word je ineens overspoeld door herinneringen. Of het nu te maken heeft met een speciaal mooi, triest of onschuldig moment maakt niet uit, gezichten, plaatsen, geluiden en zelfs geuren staan je weer glashelder voor de geest. De titelmuziek van een tekenfilm haalt in onze verbeelding de opstelling van de meubels in het huis van je ouders terug, net als de geur van het gerecht dat in de keuken staat te sudderen, de schelle stem van je zus waardoor je de muziek niet meer kunt horen, enz.

Maar hoe kan zo'n simpel melodietje je geheugen op zo'n manier in werking stellen, alsof je alleen maar op een knop hoeft te drukken om jaren of zelfs decennia terug te worden geplaatst en een mentaal beeld te kunnen scheppen van het verleden, de bekende flashback?

De playlist van Proust

Dit verschijnsel is met name duidelijk voor wat betreft muziek die we hebben gehoord tijdens onze kinderjaren en puberteit. De wetenschappers Krumhansl en Zupnick hebben dit verschijnsel in 2013 "reminiscence bump" (reminiscentie-effect) gedoopt. Het horen van een melodie, gewaardeerd of niet, heeft een rechtstreekser effect als deze gekoppeld is aan deze periode dan aan andere. Volgens Krumhansl 'geeft de muziek die van generatie op generatie wordt overgedragen vorm aan onze autobiografische herinneringen, aan onze voorkeuren en aan onze emotionele reacties, het is een fenomeen dat wij reminiscentie-effect noemen."

Hoe kan een dergelijk verschijnsel worden verklaard? De neuropsychologisch onderzoeker Hervé Platel legde voor de microfoon van de Franse radiozender France Culture uit: "Uiteraard kan je enorm veel plezier beleven aan het beluisteren van iets nieuws. Maar het team van de neuropsycholoog Robert Zatorre uit Montreal heeft het zelfs getoond op hersenscans: zelfs als je wat nieuws hoort, zijn je hersenen continu associatieve berekeningen aan het maken om erachter te komen: 'Waaraan doet dit stuk me denken?... O ja, het lijkt hierop...' We zijn constant bezig deze nieuwe informatie te analyseren op basis van eerdere ervaringen. We zijn nooit helemaal blanco, zelfs niet als het gaat om nieuwe muziek." Onze geest verlangt dus permanent terug naar het verleden, is steeds op zoek naar muzikale referenties en context…

Genezende werking

Een dergelijk grote invloed op het neurologisch systeem heeft wetenschappers ertoe gebracht mogelijke medische toepassingen te overwegen. Want zou muziek, als die in staat is zich langdurig in ons geheugen te kunnen nestelen, niet de mogelijkheid hebben om bepaalde cognitieve vaardigheden te reactiveren, wanneer die door degeneratieve ziekten als Alzheimer verloren zijn geraakt? Alles wijst er op, want onderzoeken hebben aangetoond dat patiënten in staat waren wijsjes te neuriën die ze in hun jeugd hadden gehoord, terwijl ze zich hun eigen voornaam niet meer konden herinneren.. Zo slaagden ook mensen hierin die een CVA hadden gehad (cerebrovasculair accident), zelfs als ze leden aan afasie (niet meer kunnen praten)…

Invloed op de hersenen

De verklaring is wellicht gelegen in de route die muziek aflegt om zich in de diepste spelonken van onze hersenen te nestelen. Nadat muziek onze gehoorgang is gepasseerd hebben onze hersenen minder dan 250 duizendste van een seconde nodig om de informatie te verwerken. En dan licht er een heuse kerstboom op in je hersenpan: er vindt activiteit plaats van de gedeelten die te maken hebben met emoties (de drang om te huilen of uitzinnig te worden van blijdschap), tot die van de motoriek (zin om te dansen), taal (willen meezingen) en uiteraard ook van het geheugen. En als we mooi vinden wat we horen, komt er als een kers op de taart ook nog een dosis dopamine vrij, het plezierhormoon.

Vooral wordt muziek als informatie door de hersenen automatisch verwerkt en opgeslagen in ons 'impliciete' geheugen. Daarom blijft informatie met betrekking tot muziek toegankelijk voor een Alzheimer-patiënt, terwijl bepaalde centra als het spraakcentrum niet meer geactiveerd kunnen worden.

En verder, in tegenstelling tot wat wordt gedacht, namelijk dat het ene hersenhelft grosso modo het wiskundige deel aanstuurt en het andere het artistieke deel, worden beide hemisferen geactiveerd wanneer er muziek wordt geluisterd, de linkerhelft die de spraak aanstuurt evenveel als de rechter, waardoor perceptieve analyse plaatsvindt. Je zult het begrijpen, als de eerste is beschadigd, kan de tweede nog wel werken, wat het geval is bij de eerder genoemde patiënten.

Werken de hersenen van musici beter?

Goed, laten we onze ego's een beetje strelen: hebben we als muzikant beter getrainde en daarom betere hersenen? Volgens onderzoeker Emmanuel Bigand, aangehaald door het Frans Nationaal Centrum voor Wetenschappelijk Onderzoek CNRS, "dragen de herhaalde muzikale prikkels bij aan het stimuleren van informatie-uitwisseling tussen de twee hersenhelften en het verhogen van het aantal neuronen die deze communicatie verzorgen, wat als gevolg heeft dat de hersenstructuur wijzigt. Bij muzikanten vertalen deze wijzigingen zich in zichtbare veranderingen bijvoorbeeld op anatomisch gebied: een grotere dichtheid van de hersenbalk (netwerk van zenuwvezels dat de twee hersenhelften verbindt) dan mensen die geen muziek maken'. Je weet dus wat je te doen staat!

Gepubliceerd op: 6 september 2018